Het ontstaan van de (familie-)achternaam
In de Middeleeuwen werd het Germaanse éénnaamsysteem vervangen door een tweenamensysteem (voornaam+bijnaam). Waarom men overstapte op een tweenamensysteem lag aan een aantal factoren:
- invoering van het christendom
- verarming van het naamsysteem door vernoeming
- onderscheidingsdrang
- bevolkingsgroei
- het typeren van de medemens
De meeste inwoners van Nederland hadden voor de inlijving van Nederland door Frankrijk (in 1810) al een niet officieel geregistreerde familienaam.
Welke typen familienamen zijn er?
- Afstammingsnamen
- Geografische namen
- Beroepsnamen
- Eigenschapsnamen
Afstammingsnamen
Afstammingsnamen kun je onderverdelen in:
- patroniem – achternaam wordt gevormd met de voornaam van de vader, bijv. Peeters, Pieterse of Adams
- metroniem – achternaam wordt gevormd met de voornaam van de moeder, bijv. Mariën, Luyts of Verleyen
- verwantschapsnamen – bijvoorbeeld Ooms en De Neve
Geografische namen
- herkomstnaam zoals Brusselmans, de Waal of Hollanders
- adresnaam zoals van de Acker of Verhoeven
Beroepsnamen
Beroepsnamen zijn achternamen die vertellen welk beroep, ambt of activiteit de eerste naamdrager had zoals bijvoorbeeld Bakker, Smid of de Meier. Maar je hebt ook achternamen die gebaseerd zijn op een voorwerp dat bij een beroep hoort (metonymische beroepsnaam) zoals Brood of Bijl.
Eigenschapsnamen
Deze achternaam verwijst naar een specifieke fysieke of psychische eigenschap van de eerst naamdrager. Hierbij kun je denken aan de achternaam de Groot, Holvoet, de Wilde of Strijders.
Dan heb je ook nog achternamen die verwijzen naar een dier, zoals de Leeuw of Pauw. Dit soort achternamen worden onder de eigenschapsnamen geschaard.
Het was niet Napoleon
In 1810 werd Nederland ingelijfd door het Franse keizerrijk van Napoleon Bonaparte en dat had tot gevolg dat de Franse wet ook hier nageleefd moest worden. Nu wil het dat de Fransen enige jaren daarvoor een wet hadden uitgevaardigd (Code Civil) waarmee ze een betere persoonsregistratie konden handhaven.
In de Code Civil ( Code Napoleon) stonden regels voor de burgerlijke stand; het werd verplicht om geboortes, huwelijke en overlijden officieel te laten registreren bij het gemeentesecretariaat. In wezen werden toen de regels voor de burgerlijke stand opgesteld die wij nu nog toepassen.
18 augustus 1811
In de Zuidelijke Nederlanden (Vlaanderen en Brabant) werd al tussen 1795 en 1798 begonnen met de burgerlijke stand-registers. Pas op 18 augustus 1811 werden de Nederlanders via een speciaal decreet verplicht hun familienaam vast te leggen. Dat decreet maakte niet echt indruk want of men gaf er geen gehoor aan of men deed het gewoon niet. De reden daarvoor was dat mensen al een familie(bij)naam hadden zoals bijvoorbeeld Vroegrijp of Pottjebier.
De mythe van de achternaam
Achternamen als “Poepjes” en “Naaktgeboren” bestonden in Nederland al lang voor 1811. Dat deze en andere gekke achternamen expres werden gekozen als protest tegen Napoleon is een hardnekkige mythe.
“Poepjes” is waarschijnlijk een verbastering van de Franse naam “Poppo”. “Naaktgeboren” is een verhaspeling van het Duitse Nachgeboren, wat nageboren betekent. Met nageboren wordt geboren nadat de vader was gestorven (postuum) bedoeld. Dit verklaart ook de achternaam Posthumus.
Van den Heuvel tot Beichlingen, gezegd Bartolotti Rijnders is de langste achternaam van Nederland.